Багш маань сайхан ярилцлага өгсөн байна.

Саяхан Антон Мостаэрт Монгол судлалын төвөөс “Эх бичиг соёл мину” эрдэмтдийн уулзалт семинарыг зохион байгуулсан юм. Уулзалт семинарын үеэр МУИС-ийн Монгол хэл, соёлын сургуулийн монгол хэл шинжлэлийн тэнхимийн багш, шинжлэх ухааны доктор, профессор Г.Гантогтохтой ярилцсан юм.

- Уулзалт семинараар ямар асуудлыг авч хэлэлцэв. Таны илтгэлийн гол санаа юу вэ?

- Бид уулзалт семинараар эх хэлний өнөөгийн байдал болон эх хэлээ хамгаалах хүчин зүйлсийн талаар үндсэндээ ярилцлаа. Монгол хэл өнөөдөр юу юугүй мөхөх хэмжээнд тулаагүй байна. Монгол хэл соёлд өнөөдөр Европ хэл соёл нөлөөлж байгаа нь үнэн. Гэхдээ монгол хэл бол алтай язгуурын залгамал бүтэцтэй хэл. Энэхүү залгамал хэлийнх нь бүтэц байгууламж нь монгол хэлийг аврах хүчин зүйл болдог. Гадаад үг хичнээн орлоо ч монгол хэл шингээх чадвар сайтай. Монгол хэл гадаад үгийг тодорхой хэмжээгээр хэрэглэж байгаад гээдэг жамтай.

Тухайлахад нэгэн үе яблоко, Голбоса гэж ярьдаг байсныг одоо алим, хиам гэж нэрлэдэг болж. Ер нь монгол хэлийг мөхөөх гэсэн гадаадын хүчин байхгүй. Гагцхүү бид өөрсдөө монгол хэлээ гутааж, мөхөөх зүйлийг хийж байна гэдэгт эрдэмтэд санал нэгтэй байсан. Эх хэлний тухай яриад эхлэхээр бичиг үсгийн тухай асуудал урган гарч ирдэг. Би илтгэлдээ монгол хэлийг хамгаалах асуудлыг бичиг үсэгтэй нь хамтатгаж ярих ёстой гэдгийг дурдсан. Ялангуяа бид монгол бичгээ дээдлэх учиртай. Монгол бичгээ дээдэлж байж бид монгол хэлийнхээ бүрэн бүтэн байдлыг хамгаална. Монгол бичиг бол үгийн утгыг ялгаж тодорхойлж чаддаг. Жишээ нь “Хоёр хар хэрээ нисч яваад нэгийгээ хар гэх” гэх үгийг кириллээр нэг л янз бичдэг. Гэтэл монгол бичгээр зургаан янзаар бичиж, зургаан өөр утга илэрхийлж болно. “Хар” гэдэг үгийг цацлагатай нэг бичвэл өнгөний хар болох, сүүлтэй бичвэл ийш тийшээ хар гэх утга болох гэсэн мэт олон утгыг дүрсээр ялгадаг агуу бичиг юм.

Монголчуудын сэтгэлгээ монгол үндэснийхээ бичигт оршиж суусан байдаг. Иймээс ямар ч үед үндэснийхээ бичгээс хагацаж салах ёсгүй. Шинжлэх ухаан дэвшлийн нөлөөгөөр латин үсгийг хэрэглэх шаардлага зүй ёсоор урган гарч ирж байна. Өнөөдөр гар утасны мессежийг хүн бүр дур дураар тэмдэглэж байна. Yүнийг нэг мөр болгон цэгцлэн батлах хэрэгтэй байна. Yүнд эрдэмтэн Д.Төмөртогоо санаа тавьж ажилладаг. Гэхдээ энэ асуудал хоёр талтай байдаг. Латин үсгийн дүрэм журмыг батална гэхээр зарим улс латин үсэг рүү оруулах гэж байна гэж эсэргүүцдэг. Нийгмийн хөгжил даяаршлаа дагаж бид энэ асуудалд уян хатнаар хандах ёстой.

- Өнөөдөр кирилл үсгээр хүмүүс дур дураар бичдэг болж. Бид ер нь ямар бичгийг хэрэглэх ёстой вэ?

- Нэг үгийг хүмүүс олон янзаар хэллэгээрээ л бичдэг. Хүмүүс “уушги”, “уушиг” гэж бичээд минийх зөв гэж маргалддаг. Кирилл үсгийн дүрмийн энэ маргааныг тасалж чадахгүй. Кирилл үсгийн нэг дутагдалтай тал бол авианы зүйн зарчмаа хэт баримтлаад бүтээврийн зарчмыг алдагдуулсан явдал юм. Бүтээврийн зарчмыг алдагдуулснаар үгийн үндэс эвдэрдэг. Харин монгол бичиг бүтээврийн зарчмыг баримталж, үгийн үндэс язгуурыг эрхэмлэж бичдэг. Тэгэхээр монгол бичгийг заавал хажуудаа авч явах учиртай. Бид “Явяа, сонирхоё, үзэхтүн” гээд дуудлагаа баримталж бичдэг. Хэдийчинээ дуудлагаа баримталж бичнэ, төдийчинээ бичгийн маань нас нь богиносдог.

Дуудлагаараа бичээд байвал арван жилийн дараа дуудлага өөрчлөгдөнө. Монгол бичиг хэлнийхээ зүйг баримталж бичдэг учраас тэгж олон янзаар бичиж маргалдах зүйл гардаггүй. Энэ байдалд хүмүүсийн сэтгэл хоёрдоод ямар бичгээр бичиж явах ёстой вэ гэдгээ мэдэхээ байдаг. Монгол бичиг одоогийн дуудлагаас ондоо. Эртний элэрсэн баларсан ойлголцохгүй, уул гэдгийг “агула” гэж бичдэг тийм бичгийг одоо сэргээх гэлээ гэж зарим хүн шүүмжилдэг. Монгол бичгийн урт эгшгийг тэмдэглэж байгаа журмыг хүмүүс ойлгохгүй болохоор тэгж шүүмжилдэг. Монгол бичгийн урт эгшгийг эгшиг, гийгүүлэгч, эгшиг гэсэн нийлэмжээр тэмдэглэдэг. Yүнийг зөв ойлговол монгол бичигт хэцүү зүйл төдийлөн гарахгүй. Ер нь монгол бичгийг үндсэн сууриа болгож явах ёстой. Тэгэхдээ энэ нь бүх хүнийг монгол бичгээр учир зүйгүй гүжир таамгаар бичихийг шаардана гэсэн үг биш. Монгол хэлний журам горимыг хэлэлцэхдээ монгол бичгээ үндэс болгоё гэсэн санаа.

- Нэг хэсэг бид монгол бичигтээ оръё гэснээ больчихлоо. Энэ юунаас болов?

- Энэ бол багш нараа бэлдээгүй, сууриа сайн тавиагүй, монгол бичигтээ орно гэж зүтгэсэнтэй холбоотой. 1994 оноос өмнө монгол бичгийг дунд сургуульд нэгдүгээр ангиас орж байсан юм. Энэ үед нэг хэсэг нь бүх хүнийг монгол бичгээр бичүүлнэ гээд, нөгөө хэсэг нь монгол бичиг огт хэрэг байхгүй гээд маргалдсаар монгол бичгийн үйл явцыг сулруулсан. Уг нь ингэж маргах нь буруу юм байна. Монгол бичгийг мэддэг хүмүүс нь заагаад багш нараа сайтар бэлтгэж аваад явах учиртай байж.

- Кирилл үсгийн дүрмийг боловсронгуй болгох асуудлыг хэзээ ярих вэ?

- Энэ асуудлыг кирилл үсгийг хэрэглэж эхэлсэн цагаас хойш одоо болтол ярьж л байна. 1950 оны эхээр кирилл үсгийн талаар их шүүмжилж эхэлсэн. Тэр үед монгол бичиг хүчтэй байж. Аажмаар хүмүүс бичиг үсэгтээ дасч хэвшсэн. Одоо болохоор кирилл үсэгтээ дасаад монгол бичиг түвэгтэй санагдаад байгаа юм. Академич Ш.Лувсанвандан багш кирилл үсгийн дүрмийг боловсронгуй болгох гэж дөрвөн зүйлийн зарчим дэвшүүлсэн юм. Энэ нь үсэг гээхгүй байх, балархай эгшгийг тодорхой хэмжээгээр бичих, үгийн үндсийг эвдэхгүй байх, эгшгийг хойш урагш гүйлгэхгүй байх зэрэг зүйлс байна. Уул монгол хэл нь залгамал хэл учраас энэ зарчмыг баримталж бичвэл үе сунжирч урт болдог.

Монгол бичиг дүрс хурааж шүд хэмнэдэг зарчимтай болохоор тэгж үе сунжрах байдал гардаггүй. Ринчен багш Ц.Дамдинсүрэнгийн үсгийн дүрмийг “ДYД”-ийн дүрэм, Ш.Лувсанвандангийн үсгийн дүрмийг “ЛYД”-ийн дүрэм гэдэг байсан. Нэг нь эгшгийг гээдэг, нөгөө нь эгшгийг нэмдэг. Энэ хоёр дүрмийн аль нь ч хэрэггүй, монгол бичгээр бичих хэрэгтэй гэж Ринчен багш хэлдэг байсан. Гэхдээ кирилл үсэг маань биднийг дэлхийн соёл иргэншилтэй танилцахад асар их ач тус өгсөн. Дамдинсүрэн багш кирилл үсгийн дүрмийг зохиосон тулдаа бид өнөөдөр бичигтэй номтой байна. Намайг кирилл үсгийн дүрмийг боловсронгуй болго гэвэл би чадахгүй.

- Яагаад?

- Би оролдож байсан, тийм амар биш. Кирилл үсгийн үндсэн зарчим нь шүүмжлэлтэй боловч монгол хэлний төв аялгууг түгээж, хэл аялгууны баримжааг тогтоож өгснөөрөө гавьяатай. Кирилл үсгийн дүрмийг боловсронгуй болгох гэж бид үзэж байсан ч болж өгдөггүй юм. “Yхэл нь ирсэн оготно муурын сахлаар наадна үйл нь ирсэн ажилтан үсгийн дүрмээр оролдоно” гэдэг үг ч гарсан. Кирилл үсгийн гол дүрмийн алдаа нь эгшигт гийгүүлэгч, заримдаг гийгүүлэгчийн дүрэм.

Шинэ үсгийн дүрэмд эгшигт гийгүүлэгчийн дүрэм, заримдаг гийгүүлэгчийн дүрэм гэж үндсэн дүрэм байдаг нь чухамдаа монгол бичгийн амин үсэгтэй гийгүүлэгчдийг тасалж заримдаг гэж нэрлэсэн. Дэвсгэрлэж ордог гийгүүлэгчдийг эгшигт гийгүүлэгч хэмээн урвуулсан гэж эрдэмтэд нотолдог. Би санахдаа Ц.Дамдинсүрэн багш албан журмаар шинэ үсгийн дүрэм зохиохдоо хожмын мэргэд хүүхдүүддээ зориуд барьц гаргаж монгол бичгээ сэргээх цагт хэрэг болгож, хожмыг бодон заримдаг гийгүүлэгч, балархай эгшиг гээгдэх эгшиг, гээгдэхгүй эгшиг гэх мэтчилэн хэл шинжлэлийн ухааны ямар ч ухагдахуун ойлголтгүй нэр томъёо өгч, хатуу дүрэм тогтоосон бололтой санагддаг юм.

Энэ нь хэлнийхээ зүйг баримтлаагүй зохиомол дүрэм болсон юм.

Эцсийн эцэст бичиг үсэг гэдэг бол нэг талаас нарийн нандин зүйл, нөгөө талаас асар том соёл. Кирилл үсгийн соёлдоо цэвдэг хүйтнээр хандах учиргүй. Олон бичиг соёлтой байлаа гээд монгол хүн мохохгүй. Харин ухаан нь улам задарна, улс орон хөгжинө.

Монгол хэлээ монголоор нь байлгая гэвэл монгол бичгээ дээдлэх учиртай. Кирилл, латин үсэг хичнээн сайн байлаа гээд үсгийн дүрмээс хэтрэхгүй. Монгол бичгээ дээдлэхгүй бол монгол сэтгэлгээ маань саарч, монгол хэл маань мохно.

Ярилцсан О.Гэрэлмаа